sobota, 30 listopada 2013

Papusza - reż. J. Kos-Krauze, K. Krauze

Kayah w pewnym mini wywiadzie w telewizji (tak, tak nie jestem snobką i nie ukrywam, że telewizor posiadam i nawet go lubię jako okno na świat, i często włączam, ale tylko na wybrane programy), powiedziała, że żałuje, iż filmowe małżeństwo Krauze nie obsadziło jej w tytułowej roli swego najnowszego filmu, o Cygance - poetce, która ośmieliła się nauczyć czytać, a działo się to jeszcze w okresie międzywojnia, kiedy Cyganie nie mogli, ale i nie chcieli, do szkół (teraz może już chcą, ale nie zawsze są tam mile widziani). A przecież jedna bogata Madame przetrzegała Papuszę, żeby się zastanowiła, czy na pewno nie chce być analfabetką, bo mądre kobiety mają gorzej. Przestroga zresztą aktualna do dziś, gdyby nie XXI wiek i kontrola ze strony organizacji humanitarnych, to taki np.kościół (też społeczność ultra patriarchalna) paliłby chętnie te niepokorne baby na stosach, jako czarownice i wysłannice diabła, które zaburzają ich słodkie i miłe życie.

Wracając do filmu, ja też żałuję, jak tylko zobaczyłam i wysłuchałam Kayah (wraz z Elżbietą Towarnicką)  "Kicy Bidy i Bokha" w teledysku promującym "Papuszę", że ta świetna piosenkarka nie mogła się sprawdzić jako aktorka. Kto wie, może gdyby zaśpiewała na ekranie, tak jak tylko ona to potrafi, "Papusza" zdobyłaby serca wszystkich, bez wyjątku, widzów. A i wygląd, przecież ma jak Cyganicha. No szkoda,  choć nie jestem pewna, czy mimo wszystko, zdołałaby aż tak zawojować ekran w obliczu tego, że film jest zlepkiem obrazków-faktów z życia poetki. Tak po prawdzie, nie dane nam jest przeżyć głęboko jej tragedii, bowiem w momencie, gdy już coś zaczyna między nią a widzem iskrzyć, pach! scena jest gwałtownie urwana, widzimy ciemność, z której po kilku sekundach zaczyna się wyłaniać kolejny obraz, zupełnie oderwany (pod względem czasu czy tematu) od poprzedniej. A jak tak liczyłam, że będzie to piękna, w tradycyjnym stylu opowieść, podanie o życiu Cyganki, która chciała być wolna, swobodnie przekraczać zakazane granice, ukazać fascynację, piękno życia swej społeczności, a jednocześnie pozostając jej wierną.  Zaraz, zaraz wolna? To ona nie była wolna? Przecież w naszym postrzeganiu nomadzi Europy wydają  się być najbardziej wyzwolonym narodem naszego kontynentu - te tabory, swobodne wędrówki, taniec, śpiew, legendarna niechęć do stałej pracy itp, itd. Jak się okazuje, nic nie jest takie piękne jak nam się wydaje, pozorna wolność, to ułuda. Cyganie wydają się być niewolnikami swojej tradycji, sami mentalnie izolują się od reszty.  Z pewnych względów, jest to zrozumiałe i ma sens, chcą zachować swoją tożsamość, żyć po swojemu, wg swoich praw, a jeśli nie chcą, to tak czy tak, płacą czasem sporą cenę  za samo to, że istnieją (zobaczcie film "To tylko wiatr").
Ale na szczęście, w blokach, czy w taborach, zawsze tak samo pięknie grają i śpiewają. Czego mamy dowód także w filmie - scena w mieście, na podwórku między starymi kamienicami, w których osiedlili się na stałe i pieśń w wykonaniu grupy mężczyzn, aż żal było, że takich utworów nie było więcej w filmie, że nie zrobiono musicalu z historii Papuszy. No właśnie! A może znajdzie się ktoś chętny?

Takie, a nie inne podejście do tematu, uczynienie zeń kalejdoskopu z najważniejszych fragmentów życia poetki, bez skupienia się większego na poezji, jej emocjach, i jej postrzeganiu świata, jest sporą wadą filmu. Mamy kilka mocnych momentów chwytających za serce, tyczących głównie niespełnienia się w miłości, całej trójki bohaterów, zarówno dwóch mężczyzn - Wajsa, Ficowskiego jak i Papuszy, ale one jakoś umykają, trzeba je wyłuskiwać już po seansie, dla usprawiedliwienia, że film jest jednak dobry. W pewnej chwili zauważamy, że Papusza znika z ekranu jako główna bohaterka, a na plan pierwszy wysuwa się jej mąż, Dionizy Wajs (najlepsza rola filmu - Z. Waleryś). To jego postać i jego uczucia, jako odtrąconego męża (czy można zakochać się w starszym o jakieś 20 lat wujku?), ale ciągle wiernego i lojalnego wobec wyklętej małżonki, wydają się najważniejsze.  Ale zaraz przywołujemy się do porządku, przypominając sobie tytuł filmu. Papusza, Lalka, Bronisława - kobieta wyklęta, czy może być coś bardziej niesprawiedliwego, być niezrozumianym i przeklętym, przez tych, których się kocha, których nie chce się opuścić. Woli się być czarną owcą wśród swoich, niż maskotką, białym misiem, chwilową uciechą dla obcych.

 "Papusza" na pewno jest ciekawą, pięknie sfilmowaną (wielkie oklaski na stojąco dla operatorów Ptaka i Staronia) dokumentacją, obrazem życia Cyganów na przestrzeni dziejów XX wieku, ale jak dla mnie - trochę mi za mało w nim Papuszy w Papuszy. To znaczy, ona jest obecna, są jej narodziny, jej samodzielna edukacja, żenujące zrękowiny z wujem, czasy wojny, gdzieś tam dochodzą echa eksterminacji Żydów i Romów przez Hitlera, jest socjalizm, osiedlenie w blokach, edukacja syna w szkole, ale gdzieś tam w tym tyglu historycznych dziejów ona sama, jako wrażliwa dziewczyna i kobieta się gubi. Jest tylko jedna scena, odzwierciedlająca wielkość jej talentu  - wizyta Ficowskiego u Tuwima. Chyba czegoś innego spodziewałam się po tym filmie, być może jakichś większych uniesień. Może autentycznego zainteresowania jej twórczością. Może moje oczekiwania były zbyt osobiste, zbyt sentymentalne. Nie wiem, w każdym razie tuż po seansie czułam wielki niedosyt, mimo sporych estetycznych wrażeń jakie otrzymałam ze strony Jana Kantego Pawluśkiewicza i wspomnianych już operatorów.  Niby niczego formalnie nie brakowało, no właśnie, formalnie, może było zbyt formalnie. Miałam wrażenie, że aktorom nie dane było rozwinąć skrzydeł, jakby wszystkim na planie założono kaganiec w imię poprawności, nie urażenia nikogo z żadnej ze strony. Wydaje mi się, że za bardzo liczyłam choć na odrobinę szaleństwa, ale chyba mi się nie dziwcie, skoro poszłam na film o życiu szalonej Cyganki?